Persoonlijkheidsontwikkeling bij kinderen

Hoe ontwikkelt jouw kind z’n persoonlijkheid? En heb je daar als ouder eventueel een hand in? Bart Soenens, onderzoeker naar persoonlijkheidsontwikkeling en opvoedingsstijl aan de UGent geeft tekst en uitleg.

Persoonlijkheid: wat is het?

Persoonlijkheid is het dynamische geheel van eigenschappen en karaktertrekken waarover je als persoon beschikt. Die eigenschappen zullen bepalen hoe je als mens op bepaalde gebeurtenissen reageert, hoe je je in bepaalde situaties gedraagt, hoe je denkt over dingen en hoe je je daarbij voelt. De persoonlijkheid van een kind vertrekt vanuit zijn of haar aangeboren temperament, en ontwikkelt zich daarna in samenspel met de omgeving verder tot een compleet uitgebouwde persoonlijkheid.

Tot aan de adolescentie is de persoonlijkheid van je kind nog volop in ontwikkeling. Dat wil zeggen dat er tot die tijd nog relatief grote veranderingen kunnen plaatsvinden, afhankelijk van wat je kind meemaakt in z’n leven of waaraan er aandacht wordt geschonken. Ook daarna zijn er nog veranderingen mogelijk, maar die kosten wel iets meer moeite. Hoe ouder je wordt, hoe minder plastisch en hoe minder veranderlijk je persoonlijkheid immers wordt.

Temperament: een aangeboren factor

Bart Soenens, onderzoeker naar persoonlijkheidsontwikkeling en opvoedingsstijl aan de UGent: “Bij erg jonge kinderen spreken we nog niet over persoonlijkheid, maar eerder over temperament. Het temperament van je kind is voor een deel aangeboren, maar kan ook al vroeg worden beïnvloed door vroege ervaringen zoals de kwaliteit van de hechtingsrelatie met de ouders of een postnatale depressie bij een van beide ouders.” Het temperament van kinderen wordt afgemeten aan twee eigenschappen:

• Reactiviteit: hoe nieuwsgierig kinderen zijn naar prikkels uit de wereld rondom hen en hoe open ze staan voor interactie met mensen uit hun omgeving?
• Zelfregulatie: hoe goed kunnen kinderen de prikkels die op hen afkomen verwerken, en hoe goed krijgen ze hun eigen stressniveau en hun emoties gereguleerd?

Op basis daarvan kun je minstens drie verschillende types temperament onderscheiden:

1. Kinderen met een moeilijk temperament: zij zijn erg reactief en nieuwsgierig naar prikkels uit de buitenwereld, maar beschikken niet over een goed arsenaal aan tactieken om vervolgens met die prikkels om te gaan. Ze raken vaak overspoeld door gebeurtenissen, en kunnen als baby al eens weerbarstig uit te hoek komen. De oorzaak voor die weerbarstigheid is voor ouders niet altijd duidelijk.
2. Slow to warm up children: deze kinderen zijn terughoudend naar hun omgeving en nieuwe mensen toe. Ze kijken liever de kat uit de boom, maar reguleren de prikkels die binnenkomen wel goed. Ze hebben wat tijd nodig om te ontdooien, maar eens dat gebeurd is, loopt het contact vaak vlot.
3. Makkelijk temperament: deze kinderen staan heel erg open voor nieuwe mensen en prikkels van buitenaf en hebben er ook geen probleem mee om deze prikkels te verwerken en ze zo te reguleren dat hun eigen emotionele systeem stabiel blijft.

Het temperament waarmee kinderen geboren worden, heeft een grote impact op hoe ze in de wereld staan en op hoe hun omgeving op hen zal reageren. Op die manier werkt het temperament eigenlijk al een beetje als een self-fulfilling-prophecy: het zal een grote impact hebben op de manier waarom hun persoonlijkheid zich ook in de daaropvolgende vijftien jaar ontvouwt.

Bart: “Vroeger maakte men in onderzoek een strak onderscheid tussen de rol van genetica en omgeving in persoonlijkheidsontwikkeling. Men stelde dan bijvoorbeeld dat 30 tot 60 procent van je persoonlijkheid genetisch bepaald wordt, en dus onlosmakelijk vastligt in je genen. Die benadering is inmiddels achterhaald: doordat de omgeving waarin een kind opgroeit immers reageert op het temperament van het kind, wordt dat percentage helemaal in de war gehaald. Sommige ‘aangeboren’ dingen worden versterkt, andere dingen komen minder in het vizier terecht. De ontwikkeling van je persoonlijkheid is zo’n complex samenspel van impulsen uit je omgeving en van dingen die je tegenkomt in je leven, dat het niet nuttig is om het aandeel van genetica en omgeving in eenvoudige percentages uit te drukken.”

Nature-nurture: het eeuwige debat

Bart: “Waar je kind altijd op kan rekenen is een ‘persoonlijkheids-setpoint’: een soort van vaste kern van karaktereigenschappen, gevoeligheden en aanleg waar vroeg of laat altijd naar teruggekeerd wordt. Die veranderen is nagenoeg onmogelijk. Hoe die basis zich verder ontwikkelt, hangt echter sterk af van de omgeving en van hoe er door de omgeving op die basis gereageerd wordt.

Bijvoorbeeld: heb je een kind met een moeilijk temperament, dan zal dat temperament – dat voor ouders soms moeilijk te begrijpen is – meteen een aantal gedragingen uitlokken bij die ouders. Is je kind snel overprikkeld en huilt het veel, zonder dat je als ouder begrijpt waarom? Dan kun je daar als ouder een soort van ‘allergie’ voor ontwikkelen.

Daardoor zul je op je kind dat snel gefrustreerd is, anders gaan reageren wanneer hij boos of huilerig gedrag vertoont, dan wanneer een broertje of zusje bij wie je dit niet gewoon bent dit doet. Dat is omdat je zelf al een reactiepatroon naar dat kind hebt ontwikkeld. Op die manier zou het kunnen dat de moeilijke delen uit de persoonlijkheid van je prikkelbare kind wel nog verder versterkt worden, want: zijn gedrag wordt niet begrepen en er wordt niet op de juiste manier mee omgegaan, waardoor de frustraties waarschijnlijk nog versterkt zullen worden.

Hoe de persoonlijkheid van een kind zich ontwikkelt, hangt dus ook af van zijn omgeving. Wil je als ouder de persoonlijkheid van je kind op een positieve manier ondersteunen, dan kun je best inzicht proberen te krijgen in jullie gezamenlijke patroon. Samen kunnen jullie ervoor kiezen om de persoonlijkheidskenmerken die je graag wat meer ontwikkeld zou zien, ook iets meer naar voren te laten komen.”

Persoonlijkheidskenmerken: the big five

Welke eigenschappen bepalen nu precies de persoonlijkheid van je kind? De meest courant gevolgde wetenschappelijke theorie op dit vlak, The Big Five, onderscheidt er vijf:

1. extravert vs introvert: introverte kinderen hebben tijd nodig om prikkels te verwerken aan de binnenkant en zijn wat meer in zichzelf gekeerd. Extraverten verwerken al hun prikkels in de buitenwereld, ze zijn sterk op de buitenwereld en op andere mensen gericht, zoeken veel contact en dragen vaak het hart op de tong.
2. emotionele stabiliteit: kinderen die emotioneel stabiel zijn, zijn in staat om al te negatieve emoties te vermijden, vooral in stressvolle situaties dan. Daarnaast kunnen ze hun emoties ook op een rustige manier verwerken, zonder dat die een allesoverheersende impact hebben en de emoties daarna ook weer loslaten om opnieuw rustig en kalm te worden. Kinderen die hier meer moeite mee hebben en van de ene in de andere emotie vallen, scoren hoger op neuroticisme.
3. vriendelijkheid: gaat om de mate waarin je kind geïnteresseerd is in anderen, waarin het empathisch is, zich inleeft in de gevoelens van anderen en probeert om in harmonie te zijn met de mensen om hem heen. Kinderen die deze eigenschap minder vertonen, zullen sterker op zichzelf gericht zijn, koppiger en koeler ook.
4. gewetensvolheid: gaat om de mate waarin je doelgericht en planmatig te werk gaat. Gewetensvolle mensen hebben een groot verantwoordelijkheidsgevoel, hebben zelfdiscipline en zijn betrouwbaar. Minder gewetensvolle mensen zijn chaotischer en minder planmatig.
5. openheid voor ervaringen: kinderen die hoog scoren op dit persoonlijkheidskenmerk, zijn heel nieuwsgierig naar andere mensen en ontvankelijk voor nieuwe ideeën en opvattingen. Ze staan open om meer te leren en hun eigen opvattingen aan te passen of te verruimen. Kinderen die hier lager scoren houden minder van veranderingen en koesteren vaak traditionele ideeën waar ze liever niet van afwijken.

Het is niet zo dat er goede en slechte persoonlijkheidskenmerken zijn. Wat wel wetenschappelijk werd aangetoond, is dat bepaalde persoonlijkheidskenmerken samenhangen met een betere levenskwaliteit: zo zijn mensen die extravert, emotioneel stabiel, vriendelijk en gewetensvol zijn in onze wereld vaak gelukkiger, gezonder, en minder eenzaam, en ze ervaren hun sociale contacten als aangenamer.

Persoonlijkheidsontwikkeling: een handje helpen?

Kun je je kind een handje helpen om die ‘zaligmakende’ persoonlijkheidskenmerken te ontwikkelen? Bart: “Voor een deel wel, ja: de context bepaalt immers mee welke persoonlijkheidskenmerken bij een kind gestimuleerd gaan worden. Ouders die zich bewust zijn van hoe de persoonlijkheid van hun kind in elkaar zit, en die de valkuilen erin zien, kunnen bewust proberen de positieve aspecten te stimuleren en de lastigere kanten te temperen.”

Hoe je dat als ouder aanpakt? Daar zijn een aantal tools voor:

• Bart: “Het belangrijkste is dat je onbevooroordeeld naar je kind kijkt. Helaas is dat, zeker in gevallen waarin een moeilijk temperament de bovenhand neemt, voor ouders vaak een moeilijke opdracht. Probeer inzicht te krijgen in waarom je kind vaak moeilijk op dingen reageert en probeer je automatische respons of allergie op dit gedrag los te laten. Zie het gedrag van je kind voor wat het is, en leef je in in het mechanisme erachter. Door jouw respons op het reactieve gedrag aan te passen, bouw je een stop in. Zo kunnen jullie de onderlinge dynamiek die de ‘moeilijke’ persoonlijkheidskenmerken van je kind versterkt, een halt toeroepen en in de richting van een gunstiger klimaat laten bewegen.”
• “Probeer als ouder ook inzicht te verwerven in je eigen systeem: leer je eigen gevoeligheden en valkuilen kennen, en probeer te begrijpen waarom die soms moeilijk compatibel zijn met de gedragingen of het temperament van je kind. Misschien is je kind soms wel een spiegel van de kanten van jouw persoonlijkheid waar je zelf niet zo goed mee om kunt. Probeer die spiegel te doorprikken en je eigen ‘allergieën’ niet op je kind te projecteren.”
• Bekijk jullie onderlinge dynamiek als een boeiend samenspel: “Zie de manier waarop jullie persoonlijkheden met elkaar in interactie gaan als een complexe warboel die fijn is om te ontleden en waarmee het leuk is om aan de slag te gaan.”
• Wees mild: zitten jullie in een moeilijke dynamiek, probeer dan zo vaak mogelijk uit te zoomen en wees mild. Voor je kind, maar ook voor jezelf.
• Ga voor een autonomie-ondersteunende houding: bied je kind een omgeving aan waar hij altijd op kan terugvallen en probeer met hem te reflecteren over moeilijke dingen, maar geef hem tegelijkertijd ook wel de kans om op eigen houtje ontdekken wat hij of zij wil in het leven en laat hem de kans om zelfstandig dingen uit te proberen. Neem je kind vooral niet te veel bij het handje: tegelijkertijd sturing en veiligheid bieden, maar ook autonomie is het beste klimaat voor je kind om uit te groeien tot een goed functionerende volwassene.

Omgevingsfactoren: vitamines voor groei

Niet alleen je opvoeding, maar ook gebeurtenissen en omgevingen uit het latere leven van je kind zullen z’n persoonlijkheid mee vormgeven. Dat sommige omgevingen positiever inwerken op die persoonlijkheid staat buiten kijf. Het is immers maar in de meest gunstige en waardevolle context dat ook de beste stukken uit de persoonlijkheid van een kind naar boven zullen komen.

Over welke ‘vitamines voor groei’ een omgeving best beschikt? Dat zijn er een drietal:

1. Autonomie: je kind zal het best gedijen in een omgeving waarin hem voldoende autonomie gegund wordt. Een klas waarin hij bijvoorbeeld wel leerstof aangereikt krijgt, maar die vervolgens ook zelfstandig mag verwerken door oefeningen te maken of door projectjes uit te werken.
2. Competenties: ook belangrijk voor de persoonlijkheid van je kind is een omgeving waarin hij vooral kan inzetten op z’n competenties en eigen sterktes. Is je kind bijvoorbeeld geen wetenschappelijk wonder, dan is een kunstgerichte school misschien wel wat voor hem? Het is erg belangrijk voor z’n persoonlijke ontwikkeling én voor z’n zelfvertrouwen dat je kind z’n competenties leert kennen en die ook leert gebruiken. Alleen zo zal hij steeds verder groeien.
3. Verbondenheid: een laatste belangrijke factor om de persoonlijkheid van je kind te laten floreren, is verbondenheid. Alleen in een omgeving waarin we ons oprecht verbonden voelen met de mensen om ons heen, voelen we ons als mens goed en veilig. Alleen wie zich goed en veilig voelt, zal de rest van z’n persoonlijkheid kunnen verkennen en ontwikkelen.

Meer lezen over opvoeding en ontwikkeling:

• Waarom een veilige gehechtheid zo belangrijk is voor je kind
• Stoorzenders: wat als het niet klikt tussen ouder en kind
• Body positivity: zo zorg je ervoor dat je kind een gezond lichaamsbeeld ontwikkelt

Volg ons op Facebook, Instagram, Pinterest en schrijf je in op onze nieuwsbrief (onderaan de homepage) om op de hoogte te blijven van alle nieuwtjes!