Seksueel misbruik bij kinderen: zo herken je de signalen

Ongeveer 1 op 4 kinderen wordt ooit in hun leven geconfronteerd met seksueel misbruik. En dat het onderwerp een taboe blijft, is een groot probleem voor de slachtoffers. Angelique Rijk, zelf slachtoffer, schreef er een boek over en wijst een aantal signalen aan.

Seksueel geweld: doorbreek het taboe

Uit onderzoek blijkt dat zo’n 1 op 4 kinderen ooit in hun leven te maken krijgt met seksueel geweld. Bij ongeveer 1 op de 7 meisjes gebeurt dat misbruik door een familielid. Bij mannen ligt dat percentage iets lager, maar ook daar wordt misbruik vaker dan gedacht gepleegd door mensen uit de zeer nabije omgeving. Schattingen gaan ervan uit dat 1 op de 25 jongens ooit slachtoffer wordt van seksueel geweld.

Angelique Rijk, oudste uit een gezin van drie en zelf slacht slachtoffer, schreef er een boek (Onzichtbaar, € 19,50) over: “Ik hoop dat mijn boek er mee voor kan zorgen dat het onderwerp uit de taboesfeer geraakt. Héél veel kinderen – waarschijnlijk zelfs in je nabije omgeving – worden slachtoffer van misbruik. Door als samenleving angstig te blijven voor het beladen onderwerp en uit ongemak collectief te blijven wegkijken, geven we daders meer ruimte om ermee door te gaan.”

Investeren in voorlichting

“Om misbruik te stoppen en kinderen die eronder lijden tijdig op te sporen, moeten we er zoveel mogelijk over te weten komen. Verhalen als het mijne, kunnen daar hopelijk bij helpen. Door van binnenuit te leren hoe misbruik eruitziet, hoe het voelt voor een kind en welke impact het heeft, vangen ouders, leerkrachten en andere volwassenen hopelijk sneller signalen op die mogelijk wijzen op misbruik.

Daarnaast geloof ik ook sterk in voorlichting bij kinderen zelf: leer kinderen dat er grenzen zijn aan wat volwassenen met hen mogen doen, en leer hen wat seksueel grensoverschrijdend gedrag is. Ook al zal een kind bij misbruik omwille van het machtsverschil tussen hem en de volwassen dader vaak niet in de positie zijn het gedrag letterlijk te stoppen, hopelijk kan het feit dat hij herkent dat er iets fout aan de hand is, het kind helpen sneller aan de alarmbel te trekken.”

Signalen die mogelijk wijzen op misbruik

Hoe je kunt opmerken of een kind weleens te lijden zou kunnen hebben onder seksueel misbruik? Een aantal signalen op een rijtje:

• Verandering in karakter: “Verandert een kind dat eigenlijk heel sociaal, spontaan en blij is plots in een heel introvert, angstig of verlegen type, dan zou dat toch een paar alarmbellen moeten doen rinkelen. Seksueel misbruik heeft namelijk een grote impact op het zelfbeeld en op de gemoedstoestand van een kind: houdt de situatie lang aan, dan kan dat heel de persoonlijkheid van een kind beïnvloeden. Doordat er niet over gesproken kan worden, zal het trauma zich een weg naar binnen vreten tot alle gedachten en gevoelens van het kind zo’n complex kluwen wordt, dat het ondraaglijk zwaar wordt.”
• Moeite met sociale contacten: “Kinderen die seksueel misbruikt worden, kunnen last krijgen van een groot onveiligheidsgevoel. Ikzelf vertrouwde bijvoorbeeld amper nog andere mensen en was voortdurend bezig met het scannen van mijn omgeving op mogelijk gevaar. Ik zorgde er tegelijkertijd voor dat ik nooit alleen was, maar vond contact met leeftijdsgenoten ook best moeilijk. Ik wilde uiteraard wel vrienden maken, maar wist niet goed hoe ik me moest gedragen. Ik voelde me onzeker, niets waard, was bang om iets verkeerds te zeggen of doen of vreemd gevonden te worden. Ik durfde ook niet voor mijn mening op te komen, en vond contact maken erg moeilijk. Zelfs als ik erin slaagde een échte vriendin te maken, bleef ook dat contact vaak nog gereserveerd en voorwaardelijk.”
• Opgaan in de omgeving: “Een mogelijke coping-strategie van kinderen die met misbruik te maken krijgen, is ervoor zorgen dat ze zo weinig mogelijk opvallen. Wie niet gezien wordt, zal er immers ook niet uitgepikt worden. Ook een vaak geziene strategie: zo aardig mogelijk zijn voor mensen, jezelf helemaal wegcijferen en zo goed mogelijk proberen op te gaan in de groep.”
• Verdwijnen van de persoonlijkheid: “Op een gegeven moment ga je als kind in een misbruiksituatie daar zo lang mee door tot je vergeet wat je zelf wilt of wie je zelf bent. Je past je zodanig aan alles en iedereen aan, dat je persoonlijkheid als het ware vervaagt. Ook bij kinderen die geen keuzes meer kunnen maken, en klaarblijkelijk helemaal vastlopen, zouden er alarmbellen moeten afgaan.”
• Slaapproblemen en bang zijn in het donker: “Kinderen die misbruikt worden, kunnen extreem angstig zijn voor het donker. Ze hebben regelmatig nachtmerries en zijn bang voor ‘monsters’.”

Nog meer mogelijke signalen:

• Voortdurende buikpijn zonder aanwijsbare reden die vaak de kop opsteekt en een gebrek aan eetlust.
• Plotse stemmingswisselingen: van blij, naar extreem somber of boos. Het kind kan ook in plotse woede uitbarsten, vaak zonder dat daar een heel aantoonbare reden voor is.
• Angst voor bepaalde mensen: het kind wil niet met een bepaald persoon – bijvoorbeeld de oppas, de nonkel of de buurvrouw alleen gelaten worden.
• Angst voor bepaalde plekken: omdat die plekken het kind aan bepaalde gebeurtenissen doen denken.
• Plotselinge terugval in schoolresultaten of – bij jongere kinderen – in hun ontwikkeling. Zo zou een kind dat eigenlijk al zindelijk is, ’s nachts plots weer in bed kunnen plassen of gaan duimzuigen.
• Niet willen praten over een ‘geheim’ dat het kind deelt met een volwassene.
• Seksueel gedrag vertonen dat niet bij zijn of haar leeftijd past.

Hoe we seksueel misbruik sneller kunnen opsporen (en aanpakken):

Angelique: “Op dit moment wordt seksueel misbruik bij kinderen nog steeds onvoldoende opgepikt, omdat er onvoldoende kennis en bewustwording is. Dat geldt zowel bij kinderen zelf als bij de volwassenen om hen heen.”

Hoe we ervoor zorgen dat seksueel misbruik wel sneller herkend en beter aangepakt wordt?

• Doorbreek het taboe: “Het belangrijkste is dat we met z’n allen minder angstig tegenover het thema staan. Volwassenen – en vooral ouders dan – kijken liever weg van onderwerpen als seksueel misbruik, gewoon omdat het zo verschrikkelijk is om je in te beelden dat je kind er slachtoffer van zou kunnen worden. Dat wegkijken uit puur ongemak, heeft in dit geval een heel tegendraads effect: hoe meer je het negeert, hoe meer kinderen er in een situatie blijven vastzitten die niet wordt herkend. Spreek dus over seksueel misbruik, luister naar verhalen van slachtoffers en luister naar je kind als het je iets probeert te vertellen.”
• Neem kinderen serieus: “Dat is heel belangrijk. De meeste kinderen zullen seksueel misbruik niet meteen herkennen en er dus ook niet over praten. Ook als ze wel beseffen dat er iets heel fouts aan de hand is, zullen ze vaak niet op kunnen tegen de druk van de volwassene in een machtspositie die druk op hen uitoefent om het geheim te houden. Komt een kind uiteindelijk toch met een verhaal van misbruik naar buiten, neem dat dan ook ernstig en geloof hem. Onderzoek wijst uit dat in zo’n vier op de tien gevallen een kind dat misbruik uitspreekt, niet eens wordt geloofd. Dat is echt ondenkbaar.”
• Begeleid ouders en stel bewustzijnscampagnes op: “De laatste jaren is er veel meer te doen rond kindermisbruik. Stilaan wordt het thema bespreekbaar gemaakt en ook verschillende media pikken het onderwerp op. Dat is een goed begin. Wat nog mist is een goede begeleiding voor ouders en leerkrachten: licht hen in over het thema en vertel hen duidelijk wat de impact van misbruik op een kind is. Leid hen vooral ook beter op om mogelijk misbruikt bij kinderen te spotten. Vooral de school kan hierin een belangrijke factor zijn, want een leerkracht staat erg dicht bij de kinderen in zijn klas. Het is een uitgelezen positie om plotse veranderingen in gedrag of vreemde signalen op te vangen. Bovendien kan ‘de klasgroep’ voor sommige kinderen in een misbruiksituatie de enige plek zijn waar ze zich nog veilig voelen.”
• Licht ook kinderen beter voor: “Maak van ‘seksueel grensoverschrijdend gedrag’ een apart themapakketje binnen de seksuele opvoeding van kinderen. Begin daar vroeg genoeg mee: leer peuters en kleuters al dat hun lichaam van hen is en dat er grenzen zijn aan wat volwassenen bij hen mogen doen. Leer je kind wat normale aanrakingen zijn en welke niet, zodat ze herkennen wat er gebeurt als ze misbruikt worden. Het herkennen is belangrijk en kan ertoe bijdragen dat ze sneller tegen iemand zeggen wat er is gebeurd.”
• Leg kinderen uit dat ze het ook mogen zeggen als een bekende iets doet dat ze niet willen. “In de meeste gevallen wordt misbruik door een bekende gepleegd, wat het voor een kind vaak nog moeilijker maakt om hieruit te komen en te praten. Weten kinderen dat ze ook bij een bekende die misbruik pleegt iemand in vertrouwen mogen nemen, dan kan het zijn dat ze dit ook sneller doen.”
• Maak kinderen weerbaar en haal de schaamte weg: “Leer kinderen dat ze het altijd mogen zeggen als er iemand aan hun lijf zit, of als zij bij een ander iets moeten doen wat ze niet willen. Leg hen ook vooral uit dat het nooit hun schuld is, wat die ander ook zegt.”
• Geen kus van de juf: “Pas ook de praktijk aan die nieuwe kennis aan. In onze cultuur moeten kinderen vooral braaf zijn en worden ze vaak verondersteld volwassenen – zoals oma en opa – een kus of knuffel te geven, ook als ze dat niet willen. Op die manier geef je kinderen een heel foute boodschap; namelijk dat volwassenen meer zeggenschap hebben over wat er met hun lichaam mag gebeuren en wat niet. Dat is niet oké. Wil je kind geen kus of knuffel geven aan iemand, hoe dicht die persoon ook bij jou en je gezin staat, aanvaard dat dan gewoon en dwing je kind er niet toe.”
• Leer je kind dat iemand groeten ook op een andere manier kan door een hand geven of high five.
• Leer kinderen dat er goede en slechte geheimen zijn en dat ze slechte geheimen, waar ze zich niet goed bij voelen, echt wel mogen vertellen. Ook dat helpt hen om misbruik te herkennen als het hen overkomt. En zorgt er hopelijk voor dat ze sneller iemand in vertrouwen durven nemen.
• Zorg ervoor dat daders hulp gaan zoeken: “Dat slachtoffers massaal met hun verhaal naar buiten kunnen komen, is belangrijk. Wat bijna even belangrijk is, maar toch vaak vergeten wordt is dat ook daders ergens met hun probleem terecht kunnen. Geef hen een plek waar ze hulp kunnen zoeken, zodat ze om kunnen met hun problemen en zo’n gedrag simpelweg niet meer stellen. Daarnaast kan inzicht in de motivatie en problematiek van een pleger ook weer helpen bij het opmerken van seksueel misbruik. Als je weet waarom iemand z’n toevlucht neemt tot seksueel misbruik, zul je die verdoken gevallen beter kunnen opsporen. Mensen denken bijvoorbeeld al gauw dat alle plegers van seksueel geweld bij minderjarigen pedofiele gevoelens hebben, maar dat is niet zo; slechts 25 tot 50 procent van alle gevallen voelt zich seksueel aangetrokken tot kinderen. Ook een seksverslaving, emotionele eenzaamheid of machtsmisbruik kunnen mogelijke motieven zijn.”
• Leid hulpverleners op de juiste manier op: geef ook verplegend personeel, psychologen, dokters en andere hulpverleners de juiste info mee. Op die manier kunnen ze niet alleen meer verdoken gevallen spotten, maar ook op een betere manier met de slachtoffers omgaan als die met hun verhaal naar buiten komen.
• Maak een meldcode aan: “In Nederland is er een verplichte meldcode voor huiselijk geweld voor professionals in het onderwijs, kinderopvang en gezondheidszorg. Er zijn trainingen om signalen van misbruik te herkennen. Die zouden we in ons land beter ook invoeren.”

Ben je zelf slachtoffer van misbruik (geweest) of heb je vermoeden van misbruik in je omgeving. Bel dan gratis naar het nummer 1712, een hulplijn voor iedereen met vragen over geweld, misbruik en kindermishandeling. Chatten of mailen kan via www.1712.be. 

Meer lezen over trauma en opvoeding:

• Trauma na mishandeling: zo kun je kinderen herkennen en helpen 
• Pesten bij kinderen: zo maak je je kind weerbaar 
• Hoe ‘verlegenheid’ een rem kan zetten op de ontwikkeling van je kind

Volg ons op Facebook, Instagram, Pinterest en schrijf je in op onze nieuwsbrief (onderaan de homepage) om op de hoogte te blijven van alle nieuwtjes!